खेळ ओव्हर...गेम मांडला..!

झाडावर चिवचिव करत उंडारणाऱ्या चिमण्या, कावळे आज आपला झाडावरचा मुक्काम हलवून आभाळभर फिरत होत्या…खारुताईनंही दुसरीकडे आसरा शोधलेला...शाळेला उन्हाळी सुट्टी लागल्याची वर्दी त्यांच्यापर्यंत पोहोचलेली असते जणू...पोरांनी पक्ष्यांचं रोजच्या मुक्कामाचं झाड ताब्यात घेतलेलं असतं एव्हाना...गावाशेजारच्या डेरेदार झाडावर पोरांचा गलका उडालेला...कुणी झाडाखाली उभं राहून एक पाय वर करून खालून काठी फेकतंय...काही पोरं झाडावर चढण्यासाठी धावतायत, तर काहींची काठी पकडण्यासाठी तारांबळ... ’चला रं पवायलाsssss’ सुरपाट्यांचा खेळ ऐन रंगात आलेला असतानाच कुणीतरी ओरडतं...झाडावरची पोरं धडाधड उड्या टाकत पळत सुटतात...भर उन्हाळ्यातही एखाद्या विहिरीनं जीव सांभाळलेल्या असतो...पोरं अंगावरची एकएक कपडे पळतापळताच उतरवत विहिरीजवळ पोहोचलेली असतात...करगुट्याच्या बांधणीत काटकानं आवळलेली चड्डी ढिली केल्यानं सर्रकन खाली घरंगळते...क्षणाचीही उसंत न लावता विहिरीत भोंगळेपणानं सुळकी मारली जाते...ढम्म अशा पाण्याच्या आवाजाबरोबरच खोल तळाशी गेलेलं पाणी काठाच्या वर झेपावतं...काठावरची पोरं एव्हाना कपड्यांचा उणापुरा ऐवज उतरवून विहिरीत घुसलेली असतातच...विहिरीच्या पाण्यात शिवनाभवनीचा खेळ सुरू होतो...जो हरेल त्याच्यावर राज्य...ज्याच्यावर राज्य आलंय त्यानं जवळच्या डोंगरावरून सगळ्यांना पुरतील एवढी करवंदं आणायची...विहिरीशेजारी झाड्याच्या गार सावलीत बैठक मारायची...तोंडात घोळवत बिया अलगदपणे थुंकत करवंदांचा रतीब पोटात ढकलायची लगबग उडते...

इकडं गावात देवळासमोर गोट्यांचा डाव रंगलेला असतो...जमिनीत वाटीएवढी गल बनवून गोट्या एकमेकांवर आदळत राहतात...एका हाताच्या मधल्या बोटाला दुसऱ्या हाताच्या दोन बोटांनी घट्ट धरलेली गोटी सुसाट सुटते अन् समोरच्या गोटीचा कपाळमोक्ष करते...गोटी मारणाऱ्याच्या आणि पाहणाऱ्या सगळ्यांच्या तोंडावर हिमालय जिंकल्याचा आनंद ओसंडतो...ज्याच्या गोटीला मार बसला तो डोक्याला हात लाऊन बघत राहतो...एवढ्यात कुणीतरी थोराड पोरगा येऊन भुर्रभुर्रर्रर्रर्र करत मांडलेल्या सगळ्या गोट्या दोन्ही हातात घेऊन पळ काढतो...थोराड पोरगा गोट्या घेऊन गायब झालेला असतो...त्याला पकडण्याची किंवा त्याच्याशी भांडणाची ताकद नसल्याने पोरांचे डोळे राग आणि दु:खाने लाल होतात...धुरळा बसल्याने हातापायाचा रंग बदललेली कुणीकुणी पोरं शाळेमागच्या झाडाला झोका बांधून झुलत राहतात...हुय्या करत झोक्याला दातओठ खात जोराचा झोका देणारा पोरगा दमून खाली बसलेला असतो...झोक्यावर झुलून समाधानी झालेला खाली उतरतो अन् दमलेलं पोर उड्या मारत झोक्यावर बसतं...

इकडे पोरसवदा पोरींनी विटेच्या तुकड्याने रिंगणं आखलेली असतात...दगडाच्या चपट्या चकतीने रिंगणाचा सोहळा रंगलेला असतो...एका रिंगणातून दुसऱ्या रिंगणात लंगडी घालताना पोरी दमत नाहीत...कुणी घराच्या अंगणात किंवा झाडाच्या सावलीत चिंचोक्याचा खेळ मांडलेला असतो...अगदीच लहानग्या पोरा-पोरींनी भांड्याकुंड्याच्या खेळाचा संसार मांडलेला असतो...सावलीच्या आडोशाला बसलेली शंभरीतली म्हातारी लहानग्या पोरींचा खेळ बघत मनोमन आनंदून जाते...सुरकुत्यांमुळे लोंबकळणाऱ्या कातड्याचा थरथरणारा हात पोरींच्या तोंडावरून फिरतो अन् पोरी सुखावून जातात... कुणीतरी आणून दिलेलं जुनं चुरघळलेलं चांदोबाचं पुस्तक वाचण्यात एखादा पोरगा दंग असतो...विक्रम-वेताळाची गोष्ट वाचताना त्याच्या अंगावरचा शहारा स्पष्ट जाणवत राहतो...कुणीतरी भोवऱ्याला दोरी गुंडाळून वेगाने सोडतं तसा भोवरा मान हलवत स्वत:भोवतीच गरागरा फिरत राहतो...फिरणाऱ्या भोवऱ्याला अलगद तळहातावर घेऊन होणाऱ्या गुदगुल्यांनी पोर सुखावतं...

परड्यात किंवा वाड्यात पाचसहा जणांनी लपाछपीचा खेळ चालवलेला असतो...ज्याच्यावर डाव आलाय तो पोलिसांसारखा शोधत सुटतो...कुणी झाडावर, कुणी परड्याच्या झापामागे, कुणी गाई-बैलामागे लपलेला असतो...एकएक करत सगळ्यांना शोधण्यात यश येतं...सगळ्यात आधी सापडला त्याच्यावर राज्य...पुन्हा शोधाशोध सुरू...लपलेला एकजण पायांचा आवाज न करता हळून राज्य असणाऱ्याच्या पाठीत जोराचा धपाटा घालतो...लपलेले सगळे हुर्येsss करत बाहेर येतात...पुन्हा आपल्यावर डाव आल्याने हिरमुसल्या तोंडाने पुन्हा शोधाशोध सुरू होते...चिंचेची झाडं तर पोरांनी गजबजून गेलेली असतात...शेंड्यावर सरसर चढत चिंचेचे लांब वाकडे आकडे चड्डीच्या खिशात कोंबले जातात...चिंचेचा मालक ओरडत येतो तेव्हा जीवाची बाजी लावत पोरं झाडावरून उड्या टाकतात आणि धूम ठोकतात...एखाद्या झाडावरच अडकलेल्या पोराची गचांडी पकडून चिंचेचा मालक पोराच्या घराकडे घेऊन जातो... झापाझापीनंतर पोरगा घरातच गुडूगुडू करत राहतो...दुसरा दिवस उजाडला की तेच सवंगडी आणि पुन्हा तेच चिंचेचं झाड...

कुठल्यातरी आळीतल्या बोळवजा रस्त्यातून घंटी वाजल्याचा आवाज येतो अन् झाडाच्या सावलीला आडवे झालेले बाप्ये उठून बसतात...कुणाच्यातरी घरात वाकळा शिवण्यासाठी जमा झालेल्या बाया मिसरीचं काळं बोटं पोत्याला पुसत बाहेर

येतात...परड्यात, देवळासमोर, झाडावर, घरामागे आणि गावभर इथंतिथं सांडलेली पोरं धावत सुटतात...गारीगार विकणाऱ्याच्या सायकलभोवती मुरकंड पडते नुसती...मला लाल, मला पिवळं म्हणत पोरं पैसे ठेवलेला इवलासा तळहात पुढं करतात...आठ आण्याला मिळणारं लाल-पिवळं गारीगार चाटत पोरं आपापल्या खेळभूमीकडं सरकत राहतात...गारीगार खाऊन लाल-पिवळे ओठ मिचकावत पोरं पुन्हा खेळरंगात भिजून जातात...उन्हाच्या काहिलीत परड्याच्या नाहीतर सपराच्या सावलीत गळ्यातली घंटा वाजवत किंवा शेपटाचा आणि पायांचा आवाज करत गुरं-ढोरं वाळल्या चगळाचा रवंथ करत राहतात...त्यांच्या तोंडातून गळणारी लाळ शेणभरल्या दावणीला भिजवत राहते...आडोसा बघून झोपून गेलेल्या कुत्र्यांच्या पोटाच्या बरगड्या खालीवर होत राहतात...झोपलेल्या कुत्र्याचे अर्धे असलेले डोळे लहानगी पोरं कौतुकाने न्याहाळत राहतात...

एव्हाना उन्हं कलू लागलेली असतात...क्षितिजानं तांबूस सूर्यदेवाला गिळंकृत केलेलं असतं...गावभर उंडारणारी ही पोरं दिवेलागणीला आपापल्या घराकडे परतू लागलेली असतात...अंगाची लाही करणाऱ्या उन्हातही गाव पोरांमुळे जिवंत राहतं...उन्हाळ्याच्या सुट्टीत भर उन्हातान्हातही गावभर पोरांचा असा गलका उडालेला असताना शाळेचा परिसर मात्र पानगळ झालेल्या झाडासारखा एकाकी वाटत राहतो...वणवा लागून गेलेल्या डोंगरासारखी शाळेची वास्तू ओसाड वाटू लागते...पोरांच्या किलबिलाटाची सवय लागलेला शाळेचा परिसर शांततेत पहुडलेला असतो...रोजच्यारोज गणवेशात येणाऱ्या पोरांना गोंजारणारी शाळा खेळणाऱ्या पोरांना लांबूनच बघत राहते...शांत वातावरणात गावात कुठंतरी पोरांच्या चाललेल्या गलक्याचा कानोसा घेत शाळा उदासवाण्या अवस्थेत टळटळीत उन्हात पहुडलेली असते...

मागच्या रविवारी गावी गेलो तर पोरं टीव्हीवर तुटून पडलेली...शाळांना सुट्टी लागलेली असल्यानं कार्टूनचे चॅनल लावून पोरं टीव्हीसमोर बसलेली...हातात कुठल्याशा बड्या कंपनीचं आयस्क्रीम चाखत टीव्हीसमोर ऐटीत बैठक मारलेली...डोरेमॅन, स्पायडर मॅन, मिकी-माऊस, सुपरमॅन, फॅण्टम, बॅटमॅन, डोनाल्ड डक, पॉपाय, मिकी माऊस, पोकेमॅन, शिनचॅन, बेनटेन, पॉवरपफ र्गल्स, हॅरी पॉटर, मोटू पतलू असे नवे सवंगडी पोरांना मिळालेत...जादूचा झगा चढवून गायब होणाऱ्या हॅरीची क्रेझ पोरांच्या डोक्यात घुमतेय...लपाछपी, लंगडी, झोका, भोवरा, गोट्यांचे खेळ कुठल्याकुठं गायब झालेत...मोबाईल किंवा कॉम्प्युटरच्या गेममध्ये नव्या भिडूसह नवे खेळ सुरू झालेत...भोवऱ्याचं गरागरा फिरणं, झोक्यावर बसून झोका घेण, लपाछपीतली शोधाशोध, चिंचेचे आंबटगोड आकडे, विहिरीत मुटका किंवा सुळकी ठोकल्यावर मेंदूपर्यंत भिनत जाणारा गारवा अशा गोष्टीतला चार्म आता राहिला नाही...आमच्या लहानपणी लपाछपीत लपलेला पोरगा आम्हाला सापडला पण लपलेल्या पोरासोबत लपलेली मजा काही आता सापडत नाही...लपलेल्या पोराने टीव्हीवरच्या कार्टून्सच्या रुपाने पुनर्जन्म घेतलाय जणू...

चटणी-भाकर-कांद्याची लज्जत देणाऱ्या मातीतल्या खेळांनी जीव सोडलाय...बर्गर-पिझ्झाची टेस्ट देणारे गेम उधळले जातायत...आता काय..? मग काय? खेळ ओव्हर...गेम मांडला..!

सैनिकहो तुमच्यासाठी

काजव्यांची किर्र किर्र कानात घुमत राहते...रात्रीच्या काळ्याकुट्ट अंधाराशी चंद्राचा नितळ, शितल प्रकाश दोन हात करत राहतो...त्यामुळेच चंद्राची कोर निष्पाप निरागस भासत राहते...बाहेर कधी हळूवार तर कधी सोसाट्याच्या वाऱ्याचा लपंडाव सुरू असतो...रात्रीच्या चिरशांततेत वाऱ्याच्या झुळुकीबरोबर घराजवळच्या झाडांची सळसळ बंद दाराआडही कानाला जाणवत राहते...बाहेरची अलवार थंडी दारा-खिडकीच्या फटीतून एव्हाना अंगाला बोचत राहिलेली असते...घराबाजूच्या गटारातून बेडकांची डरावडराव अधूनमधून येतच असते...मध्येच एखाद्या भुंग्याचा कुंजारव घुमत राहतो...गाव निपचित पहुडलेलं असतं...शांत-निरव शांततेत गावात कुठतरी लांबवर कुत्र्यांचं भुंकणं शांततेचा भंग करत राहतं...गावाला वळसा घालत गेलेल्या रस्त्यावरून मधूनच एखादं वाहन आवाज करत जातं, त्याचा आवाज शांततेचा भंग करतं...

घरातल्या सगळ्यांनी झोपेची चादर डोळ्यांवर पाघरून घेतलेली असते...या सगळ्या वातावरणात दोन जीवांची मात्र घालमेल चालू असते...घराच्या कोपऱ्यात भरून ठेवलेल्या बॅगा बघताना हुंदका अनावर झालेला असतो...15-20 दिवसांची मिळालेली सुट्टी कधी संपली कळतही नाही...उद्या सकाळी लवकर उठून शहरातल्या रेल्वेने ड्युटीवर जायचं असतं...उण्यापुऱ्या सुट्टीत एकमेकांसोबत घालवलेल्या क्षणांची उजळणी करण्याचा, भावी आयुष्याच्या स्वप्नांना रंग देण्याचा प्रयत्न चाललेला असतो...मिलिटरीत नोकरी करणाऱ्या प्रत्येक विवाहित जवानाच्या घरातला हा प्रसंग...आयुष्याची स्वप्न बघत आई-बापाला सोडून नांदायला आलेली गृहलक्ष्मी नवऱ्याच्या वियोगानं व्याकूळ झालेली असते...आयुष्याचा जोडीदार तीन-चार महिन्यांनंतर सुट्टी मिळाल्यावरच भेटणार म्हणून त्याला डोळ्यात साठवू पाहते...एक हात हातात पकडून दुसरा हात डोक्यावरून
फिरवत जवानही तिची समजूत काढतो...त्यालाही विरह वेदना असह्य असतात, पण देशसेवेच्या कर्तव्याचं वचन पाळायलाच हवं म्हणत तिच्या डोळ्यातले अश्रू ओघळण्याआधीच पुसतो...

रात्रभर मनात कालवाकालव सुरू राहते...घराजवळ कुठूनतरी कोंबडा आरवतो...सूर्यदेवानं तांबडा गुलाल उधळलेला असतोच...आई-बाप पोरगा ड्युटीवर जाणार म्हणून केव्हाचेच तयार झालेले असतात...पोराला निरोप देण्यासाठी घरातली कामं-धामं उरकण्याची धांदल उडते...जवान ताडकन उठून अंघोळ-पांघोळ उरकून जाण्याच्या तयारीला लागतो...कपडे, बुटांची भराभर झालेली असतेच...माऊली लगबगीनं पापड, खोबऱ्याची चटणी, खरावडे-कुरवड्याच्या पिशव्या भरगच्च भरलेल्या बॅगेत कोंबण्याचा प्रयत्न करते...लोणची, तुपाच्या बरण्या बॅगेच्या एकेका कप्प्यात विसावतात...लहान बहिणीची ओवाळण्याचं ताट तयार करण्याची लगबग उडते...जन्मदाता पिता राजबिंड्या पोराकडे बघत राहिलेला असतो...अंगाखांद्यावर खेळवलेल्या सुटाबुटातल्या पोटच्या गोळ्यावरून नजर हटत नाही...आळीतल्या-वाडीतल्या-भावकीतल्या आयाबाया निरोप देण्यासाठी सकाळी-सकाळीच गोळा झालेल्या असतात...

भावकीतली म्हातारी दुडक्या चालीनं जवानाजवळ येते अन् त्याच्या तोंडावरून हात फिरवते...लहानपणापासून सवंगडी असलेले मित्रही एकएक करत जमतात...जवान सर्वांच्या पाया पडतो...आईच्या पायाला हात लाऊन उभा राहतोय न राहतोय तोच आई त्याला घट्ट मिठी मारते...डोळ्यातून अश्रूंचा अभिषेक होत राहतो...वात्सल्याचा चिरंतन दरवळ लाभलेल्या पदराने पोराचे डोळे कोरडे केले जातात...पायाला हात लाऊन समोर उभा राहिलेल्या पोराकडे बघताना बापाचा उर अभिमानाने फुलतो...डोळ्यात कृतार्थ झाल्याची भावना ओसंडून वाहते...हातावरच्या फोडाप्रमाणे जपलेलं आपलं पोर देशाच्या सेवेसाठी उभं राहतंय म्हणून बाप गर्वाने त्याच्या खांद्यावर हात ठेवतो...इतक्यात लहानगी बहिण पुढं सरसावते...ताटातल्या निरंजनाच्या प्रकाशात जवानाचा चेहरा उजळून निघतो...ओवाळणी होते...जवान जमा झालेल्या आयाबायांचे आशीर्वाद घेत पुढ सरकत राहतो...

एवढ्यात जवानाची अर्धांगिणी डोक्यावरचा पदर सांभाळत एका हातात साखर-पेढ्याची वाटी आणि दुसऱ्या हातात पाण्याचा तांब्या घेत पुढं येते...उजव्या हातावर साखर-पेढा ठेवून पाण्याचा तांब्या जवानाच्या हातात सोपवून परमेश्वर मानलेल्या पतीच्या पाया पडते...पाया पडण्यासाठी वाकलेल्या अर्धांगिणीच्या डोळ्यातला अश्रू जवानाच्या पायावर टपकतो...जवानाला पायावर पडलेल्या अश्रूची ऊब जाणवते...तसा मनात एकच हलकल्लोळ माजतो...अर्धांगिणीच्या डोळ्यातली विरहवेदना जवानाचं काळीज कापत जाते...जवान आतून गहिवरून जातो...मना-मनाच्या झालेल्या संवादाची खबर निरोप द्यायला जमलेल्या इतरांना होतच नाही...जवान भानावर येतो...भावनांचा गळा दाबत देशसेवेच्या भावनेनं कर्तव्यकठोर होतो...ताडकन मागे वळतो...देवघराकडे पाहून नमस्कार करत जवान घराबाहेर पडलेला असतो...वाड्यातल्या, भावकीतल्यांचा निरोप घेत पुन्हा पुन्हा घराकडे वळून पाहत राहतो...घराच्या उंबरठ्यात थांबलेल्या सर्वांना लांबून हात करतो...जवळच्या मित्राने फटफटीला किक मारलेली असते...बॅगांचं ओझं सांभाळत जवान सावरून बसतो...फटफटीनं वेग पकडलेला असतो...गावापासून दूरदूर जात राहतो...शेकडो मैलावर ड्युटीला जायचं असल्याने आणि परत गावाला येण्यासाठी दोन-चार महिने असल्याने दिसणारी प्रत्येक गोष्ट मनाच्या कप्प्यात जमा करत राहतो...आई-बाप-बहिण-बायको आणि गावाशी जोडलेली नाळ तुटू न देता जवान गावाची वेस ओलांडून पुढे निघून गेलेला असतो...इकडे घरात आई-बाप, बहिण, बायको गलबलून गेलेले असतात...जेवण तयार असतं, पण जेवण्याची इच्छा मात्र नसते...जवान सुट्टीवर आल्यापासून पंधरा-वीस दिवस गजबजलेलं घर एकाएकी मोकळं, ओसाड वाटू लागतं...बहिण उगाच टीव्ही लावून, बाप पेपरात डोकं खुपसून, आई घरातलं धान्य निवडत मन वळवण्याचा प्रयत्न करत असते...आतल्या खोलीत अर्धांगिणीनं पदरानं डोळे पुसत हुंदका आवरण्याचा प्रयत्न चालवलेला असतो...

एव्हाना दुपार झालेली असते...सूर्य डोक्यावर चढलेला असतो...कधी झाडांची पानगळ चालू असते तर कधी रापलेल्या, करपलेल्या खोडांना हिरवीगार पालवी फुटत राहिलेली असते...घराशेजारच्या झाडावर चिमणा-चिमणीचं काडी-काडी गोळा करत घरटं बांधण्याचं काम अविरत चालू असतं...